جایگاه حمل ونقل در توسعه اقتصادی - قسمت چهارم

نگاهی به چالش‌های بخش حمل ونقل

 

آنچه در پی آمده است نگاهی دارد به پتانسیل ها و جایگاه بخش حمل و نقل در اقتصاد و همچنین چالش های پیش روی این بخش که قسمت سوم آن را در پست قبلی ملاحظه کردید و اینک قسمت چهارم را می خوانید:
***
بر این اساس الگوی توسعه حمل ونقل در ایران عمدتاً متکی بر توسعه حمل ونقل جاده ای بوده است،اما به نظر می رسد که ادامه الگوی فعلی در آینده نزدیک با چالش روبرو خواهد شد. 

...

افزایش مصرف سوخت، آلودگی محیط زیست، ترافیک های جاده ای و تلفات و تصادفات جاده ای از یک سو و مزیت های سایر روش های حمل ونقل ازجمله راه آهن ازسوی دیگر نیاز به بازبینی و توسعه روش های جایگزین حمل ونقل جاده ای را بیش از پیش ضروری ساخته و لازم است تا مسئولین اهتمام بیشتری به روش های جایگزین حمل ونقل جاده ای داشته باشند.
روند بهره وری بخش حمل ونقل
یکی از مهمترین شاخصه هایی که می توان برای بررسی اقتصاد حمل ونقل مدنظر قرار داد، بررسی روندبهره وری این بخش است. روند بهره وری از این جهت اهمیت دارد که با توجه به افزایش رقابت و سرعت رشد فناوری در جهان و تأثیر آن در فعالیت های اقتصادی، بهره وری در همه بخش ها در مجموع روندی صعودی داشته است. ازاین رو تنها فعالیت هایی شانس بقا دارند که بتوانند با افزایش بهره وری در این رقابت جایگاه خود را حفظ کنند. ازسوی دیگر جایگاه بخش حمل ونقل از منظر اینکه زیرساخت سایر فعالیت های اقتصادی است و همواره بخش مهمی از هزینه تولید در سایر بخش ها را تشکیل می دهد، اهمیت بیشتری پیدا می کند، لذا رشد بهره وری در بخش حمل ونقل نه تنها منافعی در خود این بخش خواهد داشت، به سایر بخش های اقتصادی هم سرریز خواهد کرد.
همچنین به نظر می رسد بهره وری نیروی کار در بخش حمل ونقل روند رو به رشدی داشته است؛ به طوری که در فاصله زمانی سال های ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۳ بهره وری نیروی کار در بخش حمل ونقل در مجموع ۴۳ درصد افزایش یافته است؛ این درحالی است که بهره وری کل اقتصاد ایران دراین سال ها در مجموع ۲۱ درصد افزایش یافته است. بنابراین رشد بهره وری نیروی کار در بخش حمل ونقل بیش از دو برابر کل اقتصاد ایران بوده است و از این نظر یک امتیاز مثبت هم برای بخش حمل ونقل و هم برای سایر بخش های اقتصادی که از افزایش بهره وری این بخش منتفع می شوند، محسوب می شود.
علیرغم روند رو به رشد بهره وری نیروی کار در بخش حمل ونقل، بهره وری سرمایه در این بخش روندی نزولی داشته است. بین سال های ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۳ بهره وری سرمایه در بخش حمل ونقل ۲ ر ۷ درصد کاهش یافته است. اگرچه روند کاهش بهره وری سرمایه در کل اقتصاد ایران هم کاملا مشهود است، اما در یک دوره طولانی تر از سال ۱۳۷۵ به این سو بهره وری سرمایه در بخش حمل ونقل با شدت بیشتری کاهش یافته است، به طوری که بهره وری سرمایه در کل اقتصاد ایران در این سال ها ۳ ر ۹ درصد کاهش یافته اما بهره وری سرمایه در بخش حمل ونقل بیش از ۱۴ درصد کاهش نشان می دهد.
روند نزولی بهره وری سرمایه در بخش حمل ونقل بازتاب معضلات مهمی ازجمله استفاده غیر اقتصادی از زیرساخت های حمل ونقل، فرسودگی و عدم بازسازی زیرساخت ها، اجرای برخی از طرح های حمل ونقل بدون توجه به توجیه اقتصادی، قیمت گذاری غیراقتصادی و مدیریت غیربهینه است. درواقع هم در مرحله ایجاد زیرساخت ها و هم در مرحله بهره برداری باید به اقتصادی بودن طرح ها توجه شود.
روند توسعه زیرساخت های حمل ونقل
بخش حمل ونقل یکی از بخش های مهم زیرساختی است که بخش مهمی از هزینه های عمرانی دولت همه ساله صرف طرح های زیرساختی این بخش می شود. طی سال های گذشته تلاش های زیادی صرف توسعه زیرساخت های مختلف این بخش شده است.
در ۲۰ سال گذشته شاخص های مربوط به زیرساخت بخش حمل ونقل توسعه یکنواختی نداشته اند؛ برای مثال طول آزادراه های کشور طی این مدت ۲۹۰ درصدافزایش پیدا کرده در صورتی که طول خطوط اصلی راه آهن حدود ۸۶ درصد رشد یافته است. به عبارتی
می توان گفت که توسعه زیرساخت ها در زیربخش های حمل ونقل به طور متوازن صورت نگرفته و حمل ونقل جاده ای توسعه یافتگی بیشتری نسبت به سایر زیربخش ها داشته است.
ازسوی دیگر، وضع ناوگان هوایی کشور هم نامناسب است. براساس آمار وزارت راه وشهرسازی،کل ناوگان هوایی کشور ۲۸۸ هواپیما در اختیار دارند که سهم هر شرکت به طور متوسط ۱۷ هواپیمااست. مسئله اصلی در حمل ونقل هوایی عمر ناوگان است که عمر حدودا ۲۲ ساله دارد و این مسئله ضرورت بازسازی ناوگان هوایی کشور را گوشزد می کند. در اینجا هم آثار عدم توسعه متناسب حمل ونقل هوایی در مقایسه با حمل ونقل جاده ای مشهود است.
مقایسه اقتصاد حمل ونقل ایران با دنیا
وجود زیرساخت های گسترده و کارآمد به ویژه در حوزه حمل ونقل و لجستیک یکی از شرایط اساسی رقابت پذیری است. زیرساخت ها نقش اساسی در عملکرد مؤثر یک نظام اقتصادی دارد، زیرا عامل مهمی در تعیین محل فعالیت اقتصادی و انواع فعالیت ها یا بخش های اقتصادی قابل توسعه در یک نظام اقتصادی خاص است. زیرساخت توسعه یافته باعث کاهش تأثیر فاصله بین مناطق و در نتیجه باعث ایجاد همگرایی و یکپارچگی واقعی در بازار ملی و مرتبط ساختن آن با بازارهای سایر کشورها و مناطق با هزینه ای پایین می گردد.
بانک جهانی در سال های اخیر با انتشار شاخص عملکرد لجستیک عملکرد کشورها را در ۶ زمینه که مهمترین ابعاد محیط حمل ونقل و زیرساخت های مرتبط با آن را نشان می دهند، اندازه گیری می کند. این
۶ نماگر عبارتند از: ۱ . کارآمدی فرآیند ترخیص گمرکی، ۲ . کیفیت زیرساخت های حمل ونقل، ۳ . سهولت انجام حمل ونقل با قیمت رقابتی، ۴ . ظرفیت و کیفیت خدمات، ۵ . امکان ردیابی یا ردگیری محموله ها ۶ . میزان تحویل به موقع محموله ها.
این مؤلفه ها شامل مسائل سنتی (رویه های گمرکی و کیفیت زیرساختها) تا مسائل جدید ( رد گیری محموله ها، تحویل به موقع محموله ها و کیفیت صنعت لجستیک داخلی) می شوند. شاخصLPI بین یک تا ۵ تعریف می شود که ۵ به معنای بهترین عملکرد لجستیکی است؛ازاین رو بررسی شاخص عملکرد لجستیکی کشور و مقایسه جایگاه ایران در این میان به ویژه در میان کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا می تواند وضع نسبی ایران و نقاط ضعف و قوت آنرا مشخص کند.
از منظر شاخص عملکرد لجستیکی هم جایگاه ایران در بین کشورهای جهان به نسبت اقتصاد ایران و مزیت ها و پتانسیل های سرزمینی و انسانی آن اصلاً مناسب نیست. هرچند رتبه ایران در سال های اخیر بهبود یافته است، با این حال این رتبه با پتانسیل های اقتصاد ایران و نیازهای آن تناسب ندارد.
نگاهی به عدد شاخص لجستیک نشان می دهد که این عدد در حدود ۵ ر ۲ نوسان داشته است، ولی نوسان رتبه ایران در بین کشورهای جهان نشان می دهد که سرعت رشد سایر کشورها در این زمینه بسیار بیشتر بوده است، به طوری که با وجود بهبود عدد شاخص ایران در سال ۲۰۱۶ هنوز رتبه سال ۲۰۰۷ به دست نیامده است. در این میان، به نظر میرسد که بدترین وضع در اجزای شاخص مذکور به ترتیب در زمینه تحویل به موقع محموله ها، توانایی پیگیری محموله ها و کارآمدی گمرکات بوده است.
ازسوی دیگر از منظر زیرساخت ها وضع بهتری وجود دارد و رتبه ایران در شاخص کیفیت زیر ساخت ها ۷۲ است و در زمینه ظرفیت و کیفیت حمل ونقل رتبه ۸۲ و همچنین در زمینه سهولت حمل ونقل با قیمت رقابتی هم رتبه ایران ۸۸ است. اگرچه رتبه های مذکور هیچ یک با پتانسیل های اقتصادایران تناسب ندارد، اما از سایر شاخص ها وضع بهتری دارند.
مقایسه این دو دسته از شاخص ها نشان می دهد که علیرغم اینکه زیرساخت های به نسبت مناسبی در زمینه حمل ونقل وجود دارد، اما در زمینه کارآمدی این زیرساخت ها و خدمات مربوط به آنها مانند گمرکات و همچنین تحویل به موقع محموله ها که برای رقابت پذیری
فعالیت های اقتصادی حیاتی محسوب می شوند، وضع بسیار نامناسب است.
مقایسه وضعیت ایران باکشورهای منطقه سندچشم اندازنشان می دهدکه فاصله زیادی بین ایران وکشورها پیشتاز دراین زمینه وجوددارد برای مثال امارات متحده عربی علیرغم اینکه مزیت ها و پتانسیل های جغرافیایی آن با ایران قابل مقایسه نیست،بااینحال رتبه۱۳ رادربین کشورهای جهان ازمنظرشاخص عملکردلجستیکی دارد.
مقایسه عددشاخص مذکوربرای امارات( ۹۴ ر ۳) باایران( ۶ ر ۲ )نشان می دهدکه فاصله بین ایران وامارات دراین زمینه زیاداست و بایدتلاش های بسیار زیادی دراین زمینه صورت بگیرد مهمترین مزیت امارات ازمنظر شاخص مذکور درزمینه “سهولت حمل ونقل با قیمت رقابتی” است که باعث شده رتبه کلی این کشور کاهش یابد، هرچند درسایرزمینه ها هم وضع این کشور با سایرکشورهای منطقه تفاوت قابل توجهی دارد همچنین وضع کشورهایی مانندقطر، ترکیه و بحرین هم ازاین منظرمشابه است
درهرصورت به نظرمیرسدکه فاصله ایران باکشورهای سندچشم اندازاز منظر زیرساخت های حمل و نقل وخدمات آن قابل توجه است و بایدتلاش جدی درسیاستگذاری واجرای طرح های حمل ونقل و اقتصادی کردن این بخش صورت بگیرد تا فاصله موجودکاهش یابد.
چالش های بخش حمل ونقل
بخش حمل ونقل دراین گزارش ازمنظراقتصادی موردبررسی قرارگرفت درنتیجه این بررسی می توان به چالش های مختلفی اشاره کردکه بایدمدنظرسیاستگذاران وبرنامه ریزان این بخش قرار گیرد بخشی ازچالش هادراین گزارش قابل احصاهستندکه می توان به آنهااشاره کرد.
توسعه نامتوازن بخش حمل ونقل :همانطور که مشخص شد،توسعه بخش حمل ونقل چه ازمنظر فعالیت های اقتصادی بخش وچه ازمنظرتوسعه زیرساخت ها نامتوازن وعموماً متکی برحمل ونقل جاده ای بوده است.
عدم رشدبهره وری سرمایه :عدم رشدبهره وری سرمایه وحتی کاهش آن طی دو دهه گذشته عارضه مهمی است که بایدبرای آن چاره ای جدی اندیشیده شود. استفاده غیراقتصادی از زیرساخت های حمل ونقل، فرسودگی وعدم بازسازی زیرساخت ها،اجرای برخی ازطرح های حمل ونقل بدون توجه به توجیه اقتصادی، قیمت گذاری غیراقتصادی ومدیریت غیربهینه فعالیت های حمل ونقل همگی دراین امرنقش دارند
افزایش عمرناوگان هوایی:عمرناوگان هوایی کشورحدودا ۲۲ سال است که این مسئله ضرورت بازسازی ناوگان هوایی کشورراگوشزدمی کند . دراینجا هم آثارعدم توسعه متناسب حمل ونقل هوایی درمقایسه باحمل ونقل جاده ای مشهوداست.
عقب ماندگی در توسعه زیرساخت های حمل ونقل: مقایسه وضع ایران باکشورهای منطقه سند چشم اندازنشان می دهدکه فاصله زیادی بین ایران وکشورهای پیشتازدراین زمینه وجوددارد، به ویژه باکشورهایی مانند امارات، ترکیه و قطر.

ادامه دارد