...
باتوجه به توصیف ویژگی‌های توسعه، "برنامه‌های توسعه کشور" به شرح زیر بیان می‌شود:
سابقه برنامه‌ریزی در کشور از سال ۱۳۲۷ آغاز شد که عمدتاً تحت نام برنامه عمرانی نامگذاری شده بود. قبل از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ شش برنامه عمرانی در کشور تدوین شد که برنامه اول تا پنجم آن اجرا و برنامه ششم که زمان اجرای آن مربوط به سال‌های ۶۱ـ۱۳۵۷ بود به دلیل وقوع انقلاب نادیده گرفته شد.
باید توجه کرد که در این سنوات با توجه به عدم شکوفایی ادبیات توسعه، عمده برنامه‌های توسعه در سطح اکثر کشورهای جهان ماهیت عمرانی داشت و بیشتر معطوف به رشد اقتصادی بود.
برنامه‌های توسعه کشور از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷ تاکنون را می‌توان به شش دوره تقسیم کرد که عبارتند از:
۱ـ دوره تغییر و تحول و استقرار نظام جمهوری اسلامی (بهمن ۱۳۵۷ تا مهر ۱۳۶۰)
در این دوره ابتدا دولت موقت در بهمن ۱۳۵۷ تشکیل، که پس از تصرف سفارت آمریکا در آبان ۱۳۵۸ مستعفی شد. در دوره دولت موقت، به منظور عمران و آبادی روستاها و همچنین رشد محصولات کشاورزی فرمان جهاد سازندگی صادر و در خرداد ۱۳۵۸ سازمان اجرائی جهاد کشاورزی تشکیل شد.
بعد از استعفای دولت موقت، در کمتر از دو سال سه کابینه در کشور تشکیل شد. همچنین در اواخر این دوره جنگ تحمیلی عراق درآخر شهریور۱۳۵۹ آغاز شد. در این دوره با توجه به شرایط کشور، امکان هرگونه برنامه‌ریزی میان مدت، میسر نبود و معمولاً امور مملکت به صورت مقطعی و موضعی پیش می‌رفت.
۲ـ دوره جنگ تحمیلی (مهر ۱۳۶۰ تا مرداد ۱۳۶۸)
مهمترین شاخصه این دوران نگاه عدالت محور در اداره امور کشور بوده و علیرغم مشکلات فراوان در کشور، اولین برنامه در سال ۱۳۶۱ با نام برنامه پنج ساله اول توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی با نگاه عدالت محور برای سال‌های ۱۳۶۶ـ۱۳۶۲ تهیه و پس از تایید شورای اقتصاد و تصویب هیات وزیران در تیر۱۳۶۲ به مجلس شورای اسلامی تقدیم شد این برنامه در مجلس شورای اسلامی متوقف شد و به تصویب نرسید که بعدها به عنوان برنامه صفر معروف شد.
این برنامه اولین برنامه‌ای بود که ضمن محتوای قوی و با دید توسعه‌گرا توسط کارشناسان داخلی و بدون همکاری کارشناسان خارجی تهیه و تدوین شده بود.
پس از عدم تصویب و اجرائی نشدن این برنامه و با توجه به شرایط بحرانی ناشی از جنگ تحمیلی، مشکلات داخلی و محدودیت‌های مالی کشور، تهیه و تصویب برنامه‌های توسعه تا سال ۱۳۶۸ متوقف ماند و بدین‌ترتیب از سال ۱۳۵۷ تا سال ۱۳۶۸ هیچگونه برنامه توسعه‌ای در کشور تصویب نشد، در حالی که اگر کشور با این مشکلات مواجه نبود و برنامه موسوم به صفر تصویب و اجرا می‌شد، قطعاً برنامه بعدی هم در ادامه همین برنامه با اهداف توسعه‌ای تدوین و اجرا می‌گشت که در این شرایط، وضعیت فعلی کشور از دیدگاه توسعه‌ای مناسب‌تر می‌بود.
۳ـ دوره سازندگی (مرداد ۱۳۶۸ تا مرداد۱۳۷۴)
دوره سازندگی پس از خاتمه جنگ که بخش عظیمی از زیر بناهای کشور نابود شده بود، آغاز شد. در این دوره دو برنامه توسعه تهیه، تصویب و اجرا شد. برنامه اول از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۲ و برنامه دوم از ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۸ عمدتاً ماهیت عمرانی داشتند.
۴ـ دوره اصلاحات (مرداد۱۳۷۶ تا مرداد ۱۳۸۴)
در دوره اصلاحات پس از تکمیل برنامه دوم، برنامه‌های سوم (۱۳۸۳ـ۱۳۷۹) و چهارم (۱۳۸۸ـ۱۳۸۴) توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور تهیه و به مورد اجرا گذاشته شد. علاوه بر این دو برنامه که با توجه به سنوات اجرائی آن به برنامه میان مدت شناخته می‌شود. افق دراز مدت هم مدنظر مسئولین بود که در این راستا سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق۱۴۰۴ تهیه شد که به تائید بالاترین مقام کشور هم رسید.
در دوران اصلاحات علاوه بر تکمیل برنامه دوم، برنامه سوم هم که یکی از شاخص‌ترین برنامه‌های توسعه کشور تاکنون است مورد اجرا قرار گرفت. آغاز عملیات اجرائی برنامه چهارم مصادف بود با خاتمه دوره اصلاحات.
۵ـ دوره مهرورزی (مرداد ۱۳۸۴ تا مرداد۱۳۹۲)
آغاز این دوره با شروع برنامه چهارم همراه بود. این برنامه علیرغم آنکه از نظر محتوا قوی و با نگاه توسعه‌گرا تهیه و تصویب شده بود بنا به دلایلی مورد حمایت دولت وقت قرار نگرفت، ولی علیرغم عدم حمایت، کما بیش به مسیر خود ادامه داد. برنامه پنجم در این دوره با دو سال تاخیر تهیه و زمان اجرای آن ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۴ بود. از لحاظ برنامه‌ریزی مهمترین دستاورد این دوره انحلال سازمان برنامه و بودجه بود که وظیفه آن علاوه بر برنامه‌ریزی برای کشور، نظارت و کنترل بودجه را هم بر عهده داشت.
۶ـ دوره تدبیر و امید (مرداد۱۳۹۲تاکنون)
این دوره از مرداد ۱۳۹۲ آغاز شده و تاکنون ادامه دارد در این دوره برنامه ششم که زمان اجرای آن ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰است، تهیه و جهت تصویب به مجلس ارائه شد.
به طوری که ملاحظه می‌شود در طول نزدیک به چهل سال گذشته چندین برنامه۵ساله تحت عنوان برنامه توسعه در کشور تهیه، تصویب و بعضاً به مورد اجرا گذاشته است. اصولاً دستاوردهای این برنامه‌ها باید حامل بهبود شاخص‌هائی از توسعه از قبیل ایجاد فرصت یکسان برای دسترسی و بهره‌برداری از تنعمات مادی و معنوی برای همه مردم، رفع یا کاهش شکاف‌های جامعه (نظیر شکاف طبقاتی، شکاف بین نسلی، شکاف جنسیتی، شکاف قومی یا منطقه‌ای)، کاهش فقر و بیکاری، کاهش جرم و جنایت، اختلاس و… در نهایت ایجاد رفاه نسبی برای جامعه باشد.
اگر چه در بین مجموعه برنامه‌های بعد از انقلاب، اهداف برنامه سوم و چهارم همسوئی بیشتری با امر توسعه داشت ولی در حال حاضر بررسی شرایط عمومی کشور موید بهبود شاخص‌های ذکر شده نیست، لذا به منظور رفع موانع توسعه و جهت دهی برنامه‌های آینده به سوی توسعه باید دیدگاه‌های حاکم بر عملکرد گذشته مورد سنجش قرار گیرد.
دسترسی و تحقق اهداف توسعه به ترتیب اولویت، نیازمند سرمایه‌های اجتماعی، فرهنگی و مادی است که در طول دوران گذشته به اولویت اول آن یعنی سرمایه اجتماعی نه تنها بی‌توجه بوده‌ایم بلکه در تضعیف آن هم نقش داشته‌ایم.
سرمایه اجتماعی یک نظام حکومتی توسعه‌گرا بر دو اصل مهم. اعتماد حکومت به فرهیختگان، دانشگاهیان مستقل، نهادهای اجتماعی اعم از انجمن‌های تخصصی و غیرتخصصی و اثرگذاری آنها در مدیریت کلان کشور و اعتماد عمومی مردم به حکومت استوار است که تحقق این اصول به عوامل مختلفی مانند: شفافیت در نظام اطلاع‌رسانی، ایجاد ساختار نظام آموزشی توسعه‌گرا، ساختار نظام بهداشت و درمان مناسب، شفافیت در رویه قضایی، گسترش نهادهای مردمی و مشارکت پذیری مردم در امر هدف‌گذاری، برنامه‌ریزی، تهیه طرح و برنامه و اجرای امور، قانون‌مداری، برگزاری انتخابات آزاد سالم و دموکراتیک و ایجاد زمینه‌های تقویت اخلاق حرفه‌ای بستگی دارد.
بی‌توجهی حکومت به امور فوق بی‌اعتمادی در جامعه را که یکی از مهمترین پارامترهای سرمایه ملی است موجب شده و در نتیجه دستیابی به امر توسعه در کشور میسر نخواهد شد.
منبع : روزنامه اطلاعات